De estilo xesuítico, inspirado no Gesú de Roma, igrexa nai dos xesuítas. Planta de cruz latina, de brazos curtos. A nave central (33,80 m. de longo; 9,25 m. de ancho e 20,80 m. de alto) posúe unha bóveda de medio canón, descansando sobre un entablamento de orde jónico, cuxo friso áchase adornado cunha cenefa xeométrica sinxela e elegante. A cada lado desta nave central hai unha nave lateral, máis baixa, con capelas.
O cruceiro remata unha cúpula de media laranxa (a 36 m. altura e 10 m. de diámetro). Tal cúpula ten oito ventás embudados, e descansa sobre pechinas. Nestas hai uns anxos policromados que sosteñen cunha man o escudo do cardeal e na outra unha custodia co anagrama do nome de Jesús. A cúpula culmina cunha fermosa lanterna con seis grandes xanelas que proporcionan luz abundante á igrexa. A igrexa foi terminada en 1619 (arquitecto Simón de Mosteiro), e consagrada o mesmo ano. Cúpula e lucernario ou lanterna sufriron danos polo paso do tempo e, sobre todo, polo terremoto de Lisboa de 1755.
O Retablo De case 20 m. de alto e 9 de ancho, é de madeira de nogueira. Obra, no seu maior parte, de Francisco Moure, e dedicado á Stma. Virxe María. Encargado polos xesuítas, cuxo reitor, Juan A. Velázquez, deulle o esbozo da obra que se debía executar.
Consta de dous zócalos ou bases e tres corpos superpostos. Destes, os dous primeiros son de Moure. O resto é do seu fillo Francisco e discípulos. No alto tres escudos: os dous laterais do Cardeal fundador; o do centro, máis grande, e agora liso, debía ter o escudo dos xesuítas.
Detalle da parte inferior do retablo onde D. Francisco de Moure se esmeró na talla, que se nos mostra finamente tallada e puída.
Visto de arriba abaixo e de esquerda a dereita aparecen esculpidos:
- O Nacemento da Virxe.
- San Ignacio de Loyola.
- Anunciación de María.
- Visitación da Virxe á súa curmá Sta Isabel.
- Virxe da Antiga, titular da igrexa e colexio, interpretación en relevo do cadro da hornacina da esquerda, con manto moi barroco.
- Adoración dos pastores.
- Circuncisión do Señor.
- Ostensorio ou fornelo, barroquísimo, rematado por un grupo escultórico de gran perfección e realismo, que representa o sacrificio de Isaac.
- Adoración dos Reyes. Destacan as roupaxes anacrónicas e barrocos.
- Nos pedestais das columnas áchanse esculpidos os catro evanxelistas.
- Nos intercolumnios as catro virtudes cardinales (prudencia, xustiza, fortaleza, temperanza), dúas a cada lado. Estas virtudes están separadas, por un escudo do Cardeal, tan ben moldeado e pulimentado en nogueira negra que parece de coiro.
Hornacinas e Capelas laterais
Hornacina da esquerda (segundo miramos). Estatua orante en bronce, do Cardeal Rodrigo de Castro, de Juan de Bolonia. Foi encargada polo mesmo Cardeal. Debaixo da estatua atópase o seu sepulcro, onde están os restos do Cardeal con vestiduras cardinalicias (comprobouse no Nadal de 1942). Morreu en Sevilla en 1600, e aos tres anos, por disposición testamentaria foi trasladado a este lugar.
Hornacina da dereita (segundo miramos). Cadro da Virxe da Antiga, que o cardeal tiña no seu oratorio do palacio episcopal de Sevilla e que é copia da Patroa da Catedral.
Púlpito.- Estilo renacentista. Apóiase sobre unha fermosa aguia coas ás estendidas. No seu contorno hexagonal aparecen esculpidos catro doutores da Igrexa de Occidente: S. Jerónimo, S.Ambrosio, S.Agustín e S.Gregorio Magno. Na cara frontal aparece o escudo das Escolas Pías, obra do P. Elio Rodríguez, que substituíu ao dos xesuítas, raspado tras a súa expulsión en 1767.
Santo Cristo.- Do italiano Valerio Cioli (1529-1599), autor tamén das estatuas da tumba de Miguel Ángel. Nome e data que aparecen gravados na parte inferior do pano de pureza da imaxe. É de mármore dunha soa peza, excepto os brazos. Destaca nel a majestuosa e serena expresión do seu rostro. Crese que foi encargado por Felipe II para El Escorial (Madrid), pero, non lle gustou, por consideralo demasiado musculoso; regaloullo ao Cardeal co que lle unía gran amizade.
“Adoración dos Reyes” De Van der Goes.- É unha copia do orixinal, que se atopaba en leste mesmo lugar e cuxa autenticidade foi descuberta polo crítico de arte monfortina D.Antonio Méndez Casal, a principios do século XX. O Padroado do Colexio creu oportuno vender o cadro para, co seu importe, conservar, restaurar e acabar o edificio, ata deixalo como agora está. Segundo testemuños da época, achábase en pésimo estado. Ofreceuse en primeiro lugar ao Patrimonio Nacional; este declarouse sen fondos para a súa compra. Solicitouse permiso para poñelo a pública poxa e adquiriuno o Kaiser Friedrich Museum de Berlín por 1.200.000 francos suízos = 1.262.800 pesetas da época. A venda incluía unha condición: enviar unha copia fiel e do mesmo tamaño. É a que está agora aquí. A xuízo dos críticos, está tan ben lograda que non desmerece do orixinal.Palabras descoñecidas
Capela das Reliquias.– É de estilo barroco. Nela gardábanse multitude de reliquias que o Cardeal trouxera nas súas frecuentes viaxes a Roma. Estaban depositadas nos ocos das imaxes e figuras que hai na devandita capela, dentro de tecas de ouro e prata (o normal nestes casos). Desapareceron todas durante as tres invasións napoleónicas que sufriu Monforte, excepto o “ Lignum Crucis” (dous trocitos da Beira Cruz da Cruz pectoral do Cardeal) e unha “espiña da coroa do Redentor”, que están en senllos relicarios de prata repujada. Libráronse do roubo por estar fóra deste lugar naquelas datas, con motivo dunhas rogativas para pedir choiva.
